391 | fiil cümlesi | Yüklemi çekimli fiil olan cümle: Benim ağzım da kupkuru kesildi
Bu hükümdar ömrünü yıllarca neden uzatmak istiyor? (Y.K. Karaosmanğlu, Erenlerin Bağından, s. 107). Yarın sabah oraya gidelim. Hüseyin beyi de ziyaret etmiş olurum (T. Buğra, Yalnızlar, s. 114). Saydın mı? Tam bir sandık olacak. İkibin beşyüz lira ver, ben, şimdi geliyorum (P. Safa, Mahşer, s. 28). Onun hayatı sadece bugünlerde geçmişti (A.H. Tanpınar, Huzur, s. 119) vb. Karşıtı ad cümlesidir. |
392 | fiil çatısı | bk. çatı |
393 | fiil çekimi | Cümlede yüklem görevinde bulunan fiil veya ad soylu kelimelerin zaman, şahıs, teklik ve çokluk kavramı veren eklerle girdiği şekil: biliyorum (<bil-iyor-um), bildin (<bil-di-n), bilir (<bil-ir), bileceğiz (<bil-eceğ-iz), bilmişsiniz (<bil-miş-siniz), bilmeliler (<bil-meli-ler), bilsek (<bil-se-k), bilelim (<bil-elim), bilsin (<bil-sin), iyiyim (<iyi-y-im), iyisin (<iyi-sin), iyidir (<iyi-dir), iyiyiz (<iyi-y-iz), iyidirler (<iyi-dirler) vb. |
394 | fiil çekimi eki | Fiil ve ad kök veya gövdelerine zaman ve şahıs kavramını yüklemek için kullanılan ek: || 1. tek. şah. -Dİ-m (bil-di-m), -İm (öğrenci-y-im) 2. tek. şah. -Dİ-n (bil-di-n), -Sİn (öğrenci-sin) 3. tek. şah. -Dİ (bil-di), (öğrenci, öğrenci-dir) 1. çokl. şah. -Dİ-k (bil-di-k), -iz (öğrenciy-iz) 2. çokl. şah. -Dİ-nİz (bil-di-niz), -sİn-İz (öğrenci-sin-iz) 3. çokl. şah. -Dİ-lEr (bil-di-ler -ler, -Dİr-ler (öğrenciler, öğrenci-dirler) vb. |
395 | fiil gövdesi | bk. fiil tabanı |
396 | fiil grubu | Esas veya yardımcı bir fiilin, yalın veya çekim eklerinden biri ile genişletilmiş ad yahut sıfatlarla oluşturduğu grup: acı söyle-, boyun eğ-, kar yağ-, iş işle-, öne düş-, ileriye bak-, işine gel-, ağaçtan düş-, yoldan çık-, güzel konuş-, iyi bil-, erken kalk-, yardım et-, yok ol-, kabul bul-, mümkün kıl- gibi. |
397 | fiil işletme eki | bk. fiil çekimi eki |
398 | fiil kökü | Oluş, kılış veya durum bildiren fiil soylu kelimenin yapı bakımından daha küçük ögelere bölünemeyen anlamlı kısmı: aç-, al-, dal-, yar-, es-, ye-, gel-, git-, süz-, dür- vb. |
399 | fiil öbeği | bk. fiil grubu |
400 | fiil tabanı | Fiil veya ad kökünden fiil yapma ekleri ile türetilen gövde: durdur- (<dur-dur-), görüş- (<gör-üş-), görül- (<gör-ül-), tanın- (<tanı-n-), başlattır- (<baş+la-t-tır-), gözlen- (<göz+le-n-), gözlet- (<göz+le-t-) vb. karşıtı ad tabanıdır. |
401 | fiil tamamlayıcısı | bk. tümleç |
402 | fiilde görünüş | bk. görünüş |
403 | fiilde kılınış | bk. kılınış |
404 | fiilde zaman | Bir oluş ve kılışın hangi zamanda geçtiğini bildirmek üzere, zaman ekleri almış bulunan fiil şekli sor-du (görülen geçmiş zaman), sor-u-yor (şimdiki zaman), sor-acak (gelecek zaman), soracaktı (gelecek zamanın hikâyesi) vb. |
405 | fiilde zaman kayması | Yazılı ve sözlü anlatımda, çekimli bir fiilin, aldığı zaman ekine göre bildirmesi gereken zaman dışında bir zamanı göstermesi ve bundan doğan anlam kayması: Yarın İstanbuldan Ankaraya geliyor (gelecek anlamında) iki gün sonra da Trabzona uçuyor (uçacak anlamında). || Eski bir sevdadan kurtulmuşum (kurtuldum). || Artık bütün kadınlar güzel || Gömleğim yeni, || Yıkanmışım (yıkandım), || Traş olmuşum(traş oldum (
) Güneş açmış || Sokağa çıkmışım (çıktım) insanlar rahat. Ben de rahatım (O.V. Kanık, Bütün Şiirleri, s. 86). || Ertesi sabah sal ortasında uyandık. Artık ne şehir, ne ağaç, ne köy, saatler saati, ancak bir kuyu ve bir telgraf odasından ibaret istasyon yapılarına rastlıyoruz (rastladık) (F.R. Atay, Zeytindağı, s. 59). || Çok değil iki yıl sonra matbaa baskına uğruyor (uğradı), tahrip ediliyor (edildi), gazete kapatılıyor (kapatıldı) (E. Işınsu, Çiçekler Büyür, s. 15) vb. Ayrıca bk. görünüş. |
406 | fiilden ad yapma eki | Fiil kök ve gövdelerinden ad ve sıfat türeten ek: -ek (bin-ek), -gü (büz-gü), -gın (dal-gın), -n (yay-ın), -ç (öğ-ün-ç), -ş (göster-iş) vb. bk. yapım eki. |
407 | fiilden fiil yapma eki | Fiil kök veya gövdelerinden fiil yapan ek: -n-(uzan-), -t-(uza-t-), -l-(gör-ül-), -ş-(bula-ş-), -r-(taş-ır-), -t-(ak-ıt-), -dır-(kal-dır-), -A-(tık-a-), -ele-(gez-ele-) vb. bk. yapım eki. |
408 | fiilden türeme ad | Fiil kök veya gövdelerinden fiilden ad yapma ekleriyle türetilmiş ad: çözmek (<çöz-mek), kavurma (<kavur-ma), görüş (<gör-üş), verim (<ver-im), bozuk (<boz-uk), tapınak (tapın-ak), akın (ak-ın), sergi (ser-gi), vurgun (vur-gun), yüzgeç (<yüz-geç), yakıt (<yak-ı-t) vb. |
409 | fiilden türeme fiil | Fiil köklerinden fiilden fiil yapma ekleriyle türetilmiş fiil: sardır-(<sar-dır-), anlaş-(<anla-ş-), sağlan-(<sağla-n-), ekil-(<ek-il), okut-(<oku-t-) -r-(<uç-ur-) vb. |
410 | fiilden türeme şekiller | bk. çekimsiz fiil |
411 | fiilimsi | bk. çekimsiz fiil |
412 | fonem | bk. ses birimi |
413 | fonetik | bk. ses bilimi |
414 | fonetik yazı | bk. çevriyazı |
415 | fonoloji | bk. ses bilgisi. |
416 | geçici hareket adı | Sıfat-fiil ekleriyle kurulan ad: duyulmadık (söz), görülmedik (insan) akacak (kan), kör olası (şeytan) görünmez (kaza), tükenmez (kalem) vb. |
417 | geçiş sesi | Bir kelimenin ses yapısı bakımından zaman içinde uğradığı değişme ve gelişmede ara basamağı oluşturan ses, geçiş sesi: Sub>suw>su yabız>yawuz>yavuz ab>aw>av Moğ. koboga>Kaşg. kowga>kowa>kova ogmak>owmak>ovmak, kagur->kawur->kavur- kagun>kawun>kavun sogan (sogun)>sowan>sovan (soğan) vb. Bu değişimlerde yer alan w sesleri birer geçiş sesi durumundadır. |
418 | geçişli | bk. geçişli fiil. |
419 | geçişli fiil | Söz içindeki bir varlık veya nesneyi etkileyen, yani nesne isteyen fiil: aç- (kitabı açmak), dik- (elbiseyi dikmek), aş- (engeli aşmak), çöz- (düğümü çözmek), sev- (geziyi sevmek), iç- (süt içmek, çorba içmek), yaz- (kitap yazmak), kıy- (sebzeyi kıymak, insana kıymak, paraya kıymak) vb. Bütün bunları düşünürken birden yeryüzünü hatırladım (Y. K. Karaosmanoğlu, Erenlerin Bağından, s. 80). Elini, karıştırılan yemeğin üzerinde kuruyan bir kaşık gibi uzattı (A. H. Tanpınar, Huzur, s. 127). Hayat etrafında döneceği değerleri bulur, düşünce, etrafında yüzünü çevirmiş bir cemaat görür (A. H. Tanpınar, Huzur, s. 225). Hüseyin Bey, oturduğu iskemlede bacaklarını uzatmış, keyifli ve tam bir güvenle onları süzüyordu (T. Buğra, Yalnızlar, s. 183). Güzel kadın başını ağır ağır kaldırdı Gözlerinin yeşil nûrunu ağır ağır serpti (A. H. Müftüoğlu, Çağlayanlar, s. 148). vb. Karşıtı geçişsiz fiildir. |
420 | geçişlilik ekleri | Geçişsiz fiilleri geçişli fiil, geçişli fiilleri de çift geçişli fiil yapan ekler. Ettirgen fiil çatıları yapan ekler geçişlilik ekleridir: Yürü-(geçişsiz fiil)ten -(I)t-/-(U)t- fiilden fiil yapma ekiyle yürüt- (bir kimseyi, bir şeyi), düş- (geçişsiz fiil)ten -(I)r-/-(U)r- ekiyle düşür-(geçişli fiil), sev-(geçişli fiil)ten, -dir- ekiyle sevdir-(çift geçişli fiil) gibi. bk. ettirgenlik eki. |