Gramer - XML


IDTerimAçıklama
211bulunma durumu ekiFiilin bildirdiği oluş ve kılışın yerini ve içinde bulunduğu durumu gösteren ad durumu eki: DA. : okul+da, tatil+de, dışarı+da, geçenler+de, kitap+ta, saat+te vb.
212bulunma grubuBulunma durumu eki almış bir adın başka bir ad ögesi ile kurduğu kelime grubu. Grubu oluşturan adlar birer kelime grubu da olabilir. Bulunma grubu cümlede ve grup içinde ad, sıfat ve zarf görevi yüklenir: Elde bir, yükte hafif pahada ağır, çantada keklik, haftada bir, ayda iki gün, yılda üç ay, evinde hizmetçi, dışarıda hanımefendi (ad) İşin onda sekizini bitirdiler (ad), Yanında oturan yabancıya baktı (sıfat), Arada bir bize de uğradı (zarf), günde iki öğün yemek yerdi (zarf) vb.
213bükümYapım ve çekim sırasında kelime köklerinin farklı biçimlere girmesi şeklindeki kırılma olayı. Büküm Arapça, Almanca, İngilizce, Rusça gibi Sami, Cermen ve İslav dillerine özgü bir olaydır: Ar. ketebe «yazdı» kökünün kütibe «yazıldı», yüktebü «yazılır», yüktebûne «yazılırlar», litükteb «yazıl!» kâtebû «mektuplaştı, yazıştı», kâtibun «yazan, kâtip», mektubun «yazılmış şey, mektup» mektebun «mektep okul» şekillerine girmesi Almanca sehen «görmek», sah «gördü», gesehen «görmüş, görülmüş» İng. to write «yazmak» wrote «yazdı», written «yazmış, yazılmış» gibi.
214bükümlü dil, bükümlü dillerKelime köklerinin yapım ve çekim sırasında önde, içte ve sonda bazı ekler alarak farklı şekillere ve kırılmalara uğradığı dil veya diller: Arapça, Almanca, Farsça, İngilizce, Rusça gibi. bk. büküm.
215büyük ünlü uyumuYalın veya eklerle uzatılmış olan Türkçe veya Türkçeleşmiş bazı alıntı sözlerde, ilk hecede bulunan ünlünün taşıdığı kalınlık-incelik niteliğinin ondan sonraki hecelerde de yer alması kuralı: anlaşmak, ayaklarından, yağmurun, korunmak, olgunluk, uğultu, düşüncesini, yüzüme, küçümsemesinin, incelik, yenilik, yöneliş, inilti vb. Alıntı sözlerde: duvar (<Far. dîvâr), kalıp (<Ar. kaalıb), surat (<Ar. sûret), ıslah (<Ar. islâh) vb. bk. ünlü uyumu.
216canlı dilHâlen yaşamakta, çeşitli toplumlarda konuşma ve yazı dili olarak varlığını devam ettiregelmekte olan dil. Türkçe, Macarca, Fince, Almanca, Rusça, Çince, Japonca gibi: Sumerce ölü, Arapça canlı bir dildir vb. Karşıtı ölü dil’dir.
217canlı ekDilde örnekleri çok olan, kullanılıştan düşmemiş ve köke kattığı anlam kolayca anlaşılan ek, yaşayan ek: akıl+cı, sanat+çı, süt+çü yaş+a-, baş+la-, ağaç+lık insan+ca bil-gi, bur-gu giy-in-, gir-iş-, döğ-üş-, koş-uş-, koş-tur- vb. Karşıtı ölü ek’tir. bk. ve krş. işlek ek.
218canlı kelimeHâlen kullanılan ve anlamı herkes tarafından bilinen, yaşayan kelimeler: gözlük, yaprak, toprak, gökyüzü, hayat, deniz, merdiven, çarşaf vb. karşıtı ölü kelime’dir.
219canlı kökHâlen kullanılan ve anlamı herkes tarafından bilinen kökler, yaşayan kökler: dur-ak, söz+lük, bil-gin ver-gi, dil+siz, dal-gıç gibi kelimelerdeki dur-, söz, bil- vb. kökler. Karşıtı ölü kök’tür.
220cevap ünlemiBir konuyu ve bununla ilgili bir soruyu uygun görme, onaylama veya karşı çıkma anlamlarında kullanılan ünlemler: evet!, elbette, Hay hay!, öyle ya! vb. Hay hay! dediğiniz gibi yaparım. Elbette, sizinle birlikte gelebiliriz. Öyle ya, bu konuyu daha sonra görüşecektik. Hayır sizinle birlikte gitmeyeceğim vb.
221cevher fiilibk. ek-fiil.
222cinsbk. cinsiyet
223cins adıbk. tür adı
224cinsiyetBazı dillerde kelimelerin gramer bakımından «erkeklik», «dişilik» veya «yansızlık» özelliği taşıması. Almanca der Tisch «masa» erkek kelime, die Tasche «çanta» dişi kelime, das Buch «kitap» da yansız kelime türündendir. İslav dillerinden geçme +ça/+çe eki de eklendiği kelimede dişilik gösteren bir ektir: kral/kraliçe, Tanrı/Tanrıça «ilâhe» gibi. Dilimizde erkeklik, dişilik ve yansızlık gösteren bir gramer kategorisi yoktur kâtip /kâtibe, muallim/muallime, müdür/müdire gibi örnekler Arapçadan geçmedir.
225cinsiyetsizBazı dillerde dişi veya erkek cinsten sayılmayan ve tarafsızlık özelliği taşıyan kelime: Rus. okno «pencere» jelézo «demir», usilie «gayret», yavléme «olay», dobro «iyilik», Sansk. pustaka «kitap», vari «su», cāani «diz», Almanca das Fenster «pencere», das Gehalt «maaş, ücret», das Zimmer «oda», das Ergebnis «sonuç» vb.
226cümleBir fikri, bir duygu ve düşünceyi, bir oluş ve kılışı tam olarak bir yargı hâlinde anlatan kelime grubu. Cümlenin varlığı için asgarî şart bir çekimli fiil veya ek-fiilden oluşan yüklemdir: Evin avlusuna, sırtında çuval kaplı yayvan torba, elinde bir ufacık iskemle ve uzun bir demir parçası, dağınık kıyafetli bir adam girdi (R. H. Karay, Eskici). Muhtaç olduğun kudret, damarlarındaki asil kanda mevcuttur (M. K. Atatürk, Nutuk). Türklük, beş yüz seneden beri İstanbul’u ve Boğaziçi’ni bütün beşeriyetin hayâline böyle nakşetti (Y. Kemâl Beyatlı Aziz İstanbul s. 183) vb. || Cümleler yapılarına, yüklem türüne, yüklem yerine ve anlamlarına göre sınıflandırılır. Yapılışlarına göre sınıflandırmada basit cümle, birleşik cümle, bağlı cümle, sıralı cümle yüklemine göre isim cümlesi, fiil cümlesi yüklemin yerine göre kurallı cümle, devrik cümle anlamına göre olumlu cümle, olumsuz cümle ve soru cümlesi türüne ayrılır. Bunlara bk.
227cümle başı bağlaçlarıBaşında bulundukları cümleyi kendisinden önce gelen veya kendisinden sonra gelen cümle veya cümlelere çeşitli görevler ile bağlayan kelimeler. Bunlardan «fakat» ifadesi taşıyanlar: fakat, lakin, ancak, yalnız, ama… «eğer» ifadesi taşıyanlar: eğer, şayet… «gerçi» ifadesi taşıyanlar: gerçi, egerçi, vâkıa… «çünkü» ifadesi taşıyanlar: çünkü «mademki» ifadesi taşıyanlar mademki, madem çünkü… «sonuç, açıklama» ifade edenler: meğer, binaenaleyh, öyleki, oysaki, şöyleki, nitekim, hâlbuki, kaldıki, üstelik, belki, hatta, imdi, yani, mamafih, zaten zati, bari, keza, hakeza… «benzerlik» ifade edenler: sanki, âdeta, nasıl ki, nite ki, niçe ki, gûya… Şarta ve dereceye bağlayanlar: tek, yeter ki, meğer ki, velev, velev ki, tâ ki, illa, illa ki… Bütün bunlardan başka şunları da zikredebiliriz: hele, hiç olmazsa öyleyse, hiç değilse. Bir de bk. bağlaç.
228cümle bilgisiBir dilde düşünce ve duyguların tam olarak anlatılabilmesi için gramer kurallarına uygun olarak dizilen kelimelerin, kelime gruplarının cümle ve söz içindeki görevlerini, biribirleriyle olan ilişkilerini, sıralanışlarını ve cümle türlerini inceleyen bilim dalı.
229cümle dışı ögelerCümlenin kuruluşuna katılmayan ancak, dolaylı olarak cümlenin anlamına katkıda bulunan bağlaç, ünlem, ünlem grubu, seslenme, ara söz gibi birimler: Hey! baksana! Zeki (bizim ayak işlerine bakan delikanlı) geldiğinde ilgilenmesini isteriz. Ordular, ilk hedefiniz Akdenizdir ileri!. Ey Türk gençliği! Evet! şimdi dediğimize geldiniz mi? Bu görevi Ayşe yahut Ali yerine getirsin. Varsın istediğini yapsın bizi hiç ilgilendirmez. İlâhi kardeşim! bakıyorum sen de olmadık şeylere aklını takıyorsun vb.
230cümle perdesibk. cümle tonu.
231cümle tonuCümlenin anlamına ve türlerine göre ayarlanan ve ses tellerindeki titreşimin yükseltilip alçaltılması ile belirlenen ton. Yargı cümlesi, soru cümlesi ve şart cümlelerindeki ton farkı bu durumla ilgilidir. Kelime tonları gibi cümle tonları da yükselen cümle tonu ve alçalan cümle tonu olmak üzere başlıca ikiye ayrılır. Yargı cümleleri yükselen tonla başlayıp alçalan tonla biterler. Soru cümleleri ile şart cümleleri yükselen tonla biten cümle türleridir: Bugün ulaştığımız sonuç, asırlardan beri çekilen millî felâketlerin yarattığı uyanıklığın eseri ve bu aziz vatanın her köşesini sulayan kanların bedelidir (M. K. Atatürk, Nutuk, s. 687). Peki efendim Öteki kararlara boyun eğme durumunda sonuç bunun aynı değil miydi?. (göst. es. s. 10). Aldığımız notları dikkatli bir değerlendirmeden geçirirseniz bazı yanılmaları önlemiş olursunuz. Bu yabancı kadın kim? Çok söyledim fakat dinletemedim. Otur. vb.
232cümle vurgusuKonuşma sırasında, cümlenin anlamına bağlı olarak, kelimeler arasında yer değiştirebilen ve kelimelerin, kelime gruplarının kendi vurgularından daha güçlü olan vurgu. Normal durumlarda cümle vurgusu yüklem üzerindedir. Cümle vurgusunu daha belirgin duruma getirebilmek için cümle düzeninde de değişiklik yapılabilir: Ahmet bu gün beklediğiniz paketi getire’cek. Ahmet bu gün beklediği’niz paketi getirecek. Ahmet beklediğiniz paketi ‘bu gün getirecek. Yarınki toplantıda hazırlığını yaptığınız konuyu görüşe’ceğiz. Yarınki toplantıda hazırlığını yaptığınız konu’yu görüşeceğiz. Hazırlığını yaptığınız konuyu ‘yarınki toplatıda görüşeceğiz vb. bk. vurgu.
233cümlenin ögeleriCümlede bir duyguyu, bir düşünceyi, bir hükmü tam olarak anlatabilmek için kullanılan kelimelerin cümle bilgisinde aldıkları adlar. Cümlenin ögeleri temel ögeler ve yardımcı ögeler olmak üzere başlıca ikiye ayrılır. Temel ögeler: özne, fiil, nesne, tümleç ve zarftır. Yardımcı ögeler: “cümle dışı ögeler” diye de adladırılan ünlem ve bağlaçlar’dır. Bunlara ve cümle dışı ögeler’e bk.
234çağrışımBir kelimenin anlam, şekil ve ses yakınlığı yoluyla başka kelimelerle kurduğu bağlantılar: ağaç, kıraç, tokaç gelen, gören, bilen ağırbaşlılık, ciddiyet, ciddîlik, resmîlik, oturaklılık vb. bk. çağrışım ilişkileri
235çağrışım alanıKelimelerin yansıttıkları kavramları çevreleyen ve onlarla sürekli bir ilişki durumunda bulunan diğer kavram ve tasavvurların oluşturduğu alan: Hastane kavramının doktor, hemşire, hasta, beyaz gömlekliler, beyaz renk, acı çekenler, muayene, tedavi, ilâç, sedye, hastane kokusu vb. kavramlarla olan ilişkisi gibi.
236çağrışım ilişkileriKelimelerin ses ve şekil yapıları, çekimleri, aynı kökten gelen türevleri ile anlam ve kavram yakınlığı bakımından bağlı oldukları çağrışım ilişkileri: Yazdırma kelimesinin ses yapısı bakımından kazdırma, azdırma şekil yapısı bakımından kaldırma, yardırma, durdurma aynı kökten gelen çekim ve türevleri bakımından yazdırmak, yazdıracak, yazdırdı anlam ve kavram yakınlığı bakımından kaydetme, kaydettirme, dikte ettirme kelimeleri ile olan çağrışım ilişkileri gibi.
237çatıFiil kök veya gövdesinin, sözlük anlamında herhangi bir değişikliğe uğramadan fiilden fiil yapan belirli bazı eklerle genişletilerek cümledeki özne ve nesne ile olan bağlantısında uğradığı durum değişikliği fiilin anlam değişikliği göstermeyen, ancak özne ve nesneye hükmeden şekil değişikliği. || Çatılar, türlerine, aldıkları eklere ve işlevlerine göre kendi içlerinde etken çatı (yalın çatı), edilgen çatı, meçhul çatı, dönüşlü çatı, işteş çatı, ettirgen çatı diye sınıflandırılır. Bunlara bk.
238çatı ekleriFiil kök veya gövdelerinden dönüşlülük (reflexive, mütavaat), edilgenlik (passiv, mechul), ettirgenlik (faktitiv, ta’diye) ve işteşlik (reziprok, müşareket) gibi farklı görünüşlere sahip fiil çatıları yapmaya yarayan ekler: -(I)n/-(U)n- (giy-in-, tara-n-, tut-un-) -(I)l-/-(U)l- (at-ıl-, sev-il-, gör-ül-) -(I)t- -(U)t- (acı-t-, oku-t-, yürü-t-), -(I)r-/-(U)r- (aş-ır-, geç-ir-, duy-ur-) -DIr-/ -DUr- (al-dır-, gez-dir-, bul-dur-, sök-tür-) -(I)ş-/-(U)ş- (kes-iş-, bil-iş-, koş-uş-) vb.
239çatışma(hiatus) bk. ünlü çatışması.
240çekimFiillerde kip, zaman tarz, şahıs, sayı ad soylu kelimelerde çokluk, iyelik ve adların birbirleriyle ilişkilerini belirleyen durum kavramlarını göstermek için eklerin getirilmesi. bk. ad çekimi ve fiil çekimi.

* Görseller ve İçerik tekif hakkına sahip olabilir